Rolnictwo województwa lubuskiego, tak jak rolnictwo w Polsce, w ciągu ostatniej dekady przeszło swoistą transformację. Proces ten postępuje nadal, jednak przełomem była realizacja przedakcesyjnych programów pomocowych w latach 2002 –2004, anastępnie wprowadzenie narzędzi Wspólnej Polityki Rolnej. Dzięki pomocy przeznaczonej na dostosowanie polityki krajowej do standardów Unii Europejskiej, spora część rolników skorzystała z możliwości modernizacji swoich gospodarstw, przez powiększenie areału, zakup sprzętu i maszyn rolniczych, budowlę obiektów inwentarskich itp. Pozwoliło to na osiąganie lepszych rezultatów produkcyjnych, a co za tym idzie na podniesienie konkurencyjności na rynku europejskim.

Rolnictwo uwarunkowane jest różnymi czynnikami, które w sposób bezpośredni lub pośredni mogą wpływać na kierunek i wielkość produkcji rolniczej. Jednym z takich czynników są zmiany klimatyczne, które w minionych latach występowały z różną dynamiką na terenie województwa lubuskiego. Największym problemem były coraz częściej pojawiające się długotrwałe okresy bez opadów w okresie wegetacji roślin uprawnych oraz powodzie i podtopienia, występujące głównie w okresach sprzętu upraw, spowodowane nadmiernymi opadami i wylewaniem rzek i kanałów.

Na charakter produkcji rolniczej, jej jakość i wielkość wpływa niewątpliwie zmieniająca się świadomość konsumenta jak i zmieniające się nawyki żywieniowe. Odbiorcy chcą mieć produkty o określonej zawartości składników pokarmowych, jak najlepszej jakości, w wyrównanych i dużych partiach, przebadane na zawartość niepożądanych substancji, pozyskane od zwierząt utrzymywanych z zachowaniem dobrostanu itp.

Coraz większy wpływ na produkcję ma poszukiwanie alternatywnych źródeł energii na terenach rolniczych, wykorzystujących energię wiatru, słońca, ale przede wszystkim biomasę pochodzenia rolniczego. Zarówno budowa biogazowi rolniczych, czy produkcja pelletu w specjalistycznych wytwórniach jest impulsem powodującym koncentrację upraw typowych dla prawidłowego funkcjonowania tych obiektów.

Wszystkie te elementy są swego rodzaju bodźcami w kreowaniu polityki rolnej Państwa, która musi być dostosowana do rzeczywistych warunków i potrzeb, natomiast najbardziej widoczne jest to z poziomu regionu, a nawet gospodarstwa, które stara się w sposób elastyczny sprostać potrzebom rynku.

Rolnictwo woj. lubuskiego jest specyficzne ze względu na położenie regionu, który leży w środkowozachodniej części Polski i od zachodu graniczy bezpośrednio z Republiką Federalną Niemiec. Bliskość granicy powoduje większe możliwości współpracy handlowej i dodatkowy, często bardziej atrakcyjny rynek zbytu artykułów rolno-spożywczych, z czego korzysta już część producentów rolnych. Położenie regionu w Polsce ma znaczenie w związku z występującym tu klimatem. Województwo lubuskie uznawane jest za jeden z najcieplejszych rejonów Polski, dzięki czemu np. można tu uprawiać odmiany roślin o dłuższym okresie wegetacji. Sprzyja to też uprawie winorośli, z której to słynie rejon zielonogórski.

Specyfika rolnictwa województwa lubuskiego uwarunkowana jest również swoistą struktura powierzchni według kierunków wykorzystania. Mimo swojej małej powierzchni (4,5% powierzchni kraju) lubuskie charakteryzuje się najwyższą lesistością w Polsce. Grunty leśne i zadrzewienia stanowią 51% obszaru województwa. Od Spisu Rolnego w 2002 roku udział procentowy lasów zwiększył się o 3,9 pkt w porównaniu z 1,3 pkt w skali kraju. Do wzrostu powierzchni lasów z pewnością przyczyniła się realizacja działania „ Zalesianie gruntów rolnych” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013.

Wykres: Struktura powierzchni woj. lubuskiego według kierunków wykorzystania w 2011r.

Należy w tym miejscu podkreślić, iż wysoka lesistość w kontekście rolnictwa to przede wszystkim bezpośrednie sąsiedztwo lasów z użytkami rolnymi, czyli częstsze szkody w rolnictwie spowodowane żerowaniem na polach zwierzyny leśnej. Ostatnie lata pokazują znaczne nasilenie się tego problemu i dużą uciążliwość w prawidłowym gospodarowaniu gruntów ornych i użytków zielonych.

Sąsiedztwo lasów i wysoka lesistość może wskazywać również na niską bonitację gleb. W woj. lubuskim przeważają gleby rolnicze gorszej jakości produkcyjnej czyli IV, V i VI kl., z czego te dwie ostatnie stanowią ok. 44% ogółu. W dużej mierze są gleby lekkie i bardzo lekkie, charakteryzujące się dużą podatnością na zakwaszenie. Potwierdzają to wyniki badań przeprowadzonych w latach 2007-2010 przez Stację Chemiczno-Rolniczą w Gorzowie Wlkp., które wskazują, że wśród przebadanych gleb w województwie lubuskim tylko 26% z nich wskazuje, że wapnowanie jest zbędne, natomiast w pozostałych przypadkach są to grunty, w których występuje konieczność wapnowania (17%), wapnowanie jest potrzebne (19%) lub wskazane (20%). W niektórych powiatach potrzeba wapnowania przebadanych gruntów sięgała 50%.

Sąsiedztwo pól i lasów to typowy krajobraz rolniczy woj. lubuskiego.

Zmiany, które nastąpiły i następują w rolnictwie i na obszarach wiejskich przedstawiają obrazowo wyniki Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2010r. w porównaniu z Powszechnym Spisem Rolnym z 2002r.

Według pokazanych tam danych stwierdzamy, że liczba gospodarstw w województwie lubuskim ma tendencję spadkową przy jednoczesnym wzroście ich średniej powierzchni.

Zauważa się również zmiany w strukturze gospodarstw rolnych. Zmniejszyła się liczba gospodarstw niskoobszarowych o powierzchni 0-15 haużytków rolnych, natomiast tendencję wzrostową wykazują gospodarstwa powyżej50 ha. Jednakże proces ten jest powolny i nadal najwięcej gospodarstw w woj. lubuskim, bo ok. 74% mieści się w przedziale 0-5 ha.

Tab. Liczba gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych w woj. lubuskim.

Wyniki Spisu wskazują również na wzrost udziału gospodarstw prowadzących działalność rolniczą w ogólnej liczbie gospodarstw, z czego ponad 40% stanowią gospodarstwa prowadzące wyłącznie produkcję roślinną. Średnia powierzchnia gospodarstwa w województwie lubuskim wzrosła od 2002r. o 28,6% i wynosi14,10 ha, co daje 4 miejsce w kraju, gdzie średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie wynosi7,92 ha.

Tab. Użytkowanie gruntów w gospodarstwach rolnych w 2010r. w woj. lubuskim.

Przy zwiększeniu się ogólnej powierzchni zasiewów z 248,0 tys. ha w 2002r do 285,1 tys. w 2010r. znacząco zmniejszyła się powierzchnia uprawy roślin okopowych, tj. ziemniaków o 49% i buraków cukrowych o prawie 60%. Zwiększyła się natomiast powierzchnia uprawy zbóż z kukurydzą na ziarno o 2,4%, rzepaku i rzepiku o 158,3%, roślin przemysłowych o 132,9% oraz pastewnych z kukurydzą na zielonkę o 103,2%.

Zanotowano również zwiększenie udziału powierzchni upraw sadowniczych, a także wzrost powierzchni gospodarstw sadowniczych o 67,2%, czego wynikiem był rozwój przetwórstwa, a także zwiększone możliwość eksportu.

Zmiany można było również zaobserwować w hodowli zwierząt gospodarskich, które w większości przypadków wskazywały na spadek ich populacji. O 5% spadło pogłowie bydła, przy 11,5% zmniejszeniu stada krów. Na ten poziom wpłynęły niewątpliwe wymagania jakościowe i dostosowanie się gospodarstw mleczarskich do standardów UE, którym część rolników nie mogła sprostać w związku z dużymi nakładami na modernizację, a także wprowadzeniem kwotowania produkcji mleka.

W związku z powyższym, jak i z rosnącą ceną żywca wołowego i możliwościami zbytu w krajach unijnych część gospodarstw zmieniło kierunek użytkowania bydła z mlecznego na mięsny, czego potwierdzeniem jest 3-krotny wzrost liczebności krów mamek, które utrzymywane są dla produkcji cieląt z przeznaczeniem na rzeź.

Poważny spadek, bo o 42,7% w woj. lubuskim wystąpił w liczebności stada świń, a także liczby gospodarstw prowadzących hodowlę tego gatunku – spadek o prawie 55%.

Ma to niewątpliwie związek z dużymi wahaniami opłacalności chowu trzody chlewnej, które w ciągu minionych lat występowały kilkukrotnie (tzw. „świńskie górki i dołki”).

Spadek pogłowia oraz obsady zwierząt na 1 gospodarstwo notuje się w hodowli owiec. Ma to swoje uzasadnienie w braku zainteresowania rynku żywcem baranim oraz niskimi cenami skupu wełny owczej.

Zmniejszyło się również pogłowie drobiu ogółem o 20,1%, czego powodem, tak jak w przypadku trzody chlewnej, są wahania opłacalności produkcji.

W 2010 r. obsada drobiu na100 haużytków rolnych wynosiła 1463,2 szt., co klasyfikuje woj. lubuskie na 5 miejscu w Polsce, której średnia krajowa wynosi 1123,5 szt./100ha UR. Mimo to woj. lubuskie nadal znajduje się w czołówce produkcji drobiarskiej w Polsce (5,7 mln sztuk drobiu), natomiast w przypadku pogłowia indyków (1,7 mln sztuk) w ostatnich latach lubuskie zajmuje 2 miejsce w kraju, za województwem warmińsko-mazurskim.

Wśród zwierząt, u których stwierdzono w ciągu ostatnich lat wzrost pogłowia są konie.

Powiększająca się liczebność tych zwierząt o 9,4% jest efektem systematycznego przekształcania się gospodarstw typowo rolniczych w gospodarstwa agroturystyczne, w których konie służą również do celów rekreacyjnych i sportowych.

Rolnicy poszukują również źródeł dochodu w hodowli nietypowych gatunków zwierząt. Coraz częściej zauważa się fermy jeleniowatych prowadzone w stadach nawet po kilkadziesiąt sztuk.

Są to przede wszystkim jelenie i daniele użytkowane na mięso.

Tabela: Pogłowie zwierząt gospodarskich w województwie lubuskim.

Zaważa się również postępujący proces zrzeszania się rolników w grupy producentów rolnych. Korzyści wynikające z uczestnictwa w grupie producenckiej stwierdziło już wielu producentów rolnych, którzy tworzą w województwie lubuskim 47 GPR (stan na styczeń 2012r.), z czego prawie połowę tworzą producenci związani z produkcją drobiarską. Ilość grup w porównaniu z województwami wiodącymi prym w tym zakresie może nie jest imponująca ( np. 190 GPR w woj. wielkopolskim styczeń 2012r.),natomiast dynamika ich powstawania w ostatnim czasie wygląda optymistycznie i daje szansę na zbliżanie się woj. lubuskiego do czołówki.

Silosy zbożowe – przykład inwestycji w gospodarstwie

W województwie lubuskim uwidacznia się postępujący proces modernizacji rolnictwa związany głównie z wyposażeniem gospodarstw w urządzenia i maszyny do produkcji. Intensywność tego procesu uzależniona była w dużej mierze od wykorzystania instrumentów wspierających Wspólnej Polityki Rolnej po przystąpieniu Polski do UE, jak również od zmian w strukturze użytkowania gruntów, kierunku specjalizacji gospodarstw i intensyfikacji produkcji. Zastrzyk środków płynący z UE na dofinansowanie inwestycji w gospodarstwach cieszy się ogromnym zainteresowaniem. Ilość chętnych rolników, którzy chcieliby skorzystać przede wszystkim z działania „Modernizacja gospodarstw rolnych” jest znacznie większa od środków przeznaczanych na ten cel, które otrzymuje woj. lubuskie.

Według danych Lubuskiego Oddziału Regionalnego ARiMR do tej pory z działania 121 Modernizacja gospodarstw rolnych w lubuskim skorzystało 861 gospodarstw na łączną kwotę 121 462 900,05 zł, co daję średnio ponad 141 tyś na gospodarstwo. Z działania 311 Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej skorzystało 143 beneficjentów, którzy uzyskali łącznie11 338 209,50 zł dotacji, natomiast na działanie 312 Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw ARiMR wypłaciła 9 485 263,92 zł do 69 wniosków. Do tego dochodzą jeszcze inne działania w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, które służą rozwojowi gospodarstw, tworzeniu miejsc pracy na wsi oraz polepszaniu warunków życia na terenach wiejskich. Możemy tu wyróżnić dz. Odnowa i rozwój wsi, Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej, Ułatwianie startu młodym rolnikom.

Ponadto rok rocznie Agencja wypłaca beneficjentom środki przeznaczone na dopłaty bezpośrednie ( 19.823 uprawnionych beneficjentów) i dopłaty z tytułu prowadzenia produkcji na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania ONW (16.654 uprawnionych beneficjentów). Dopłaty mają zrekompensować rolnikom wysokie koszty produkcji i pozwolić, aby produkty wytwarzane w polskich gospodarstwach konkurowały z europejskimi czy światowymi.

W 2010 roku w województwie lubuskim spisano 20,3 tys. ciągników rolniczych co wskazuje na wzrost o 2,7% w stosunku do 2002r. Dominowały ciągniki o mocy 25 do 40 kW. Zmniejszył się udział ciągników o mocy do 15 kW, natomiast wzrosło wyposażenie gospodarstw w ciągniki o dużej mocy (pow. 60 kW), które stanowiły w ogólnej liczbie ciągników 20,0% wobec 15,5% w 2002r.

Wykres Ilość ciągników w rozbiciu na grupy obszarowe użytków rolnych w woj. lubuskim

Przeciętnie w województwie lubuskim na 1 gospodarstwo przypadało 0,5 szt. ciągnika (0,4 szt. w 2002r.), natomiast w poszczególnych grupach obszarowych UR większa ilość ciągników przypadała na gospodarstwa duże. Przykładowo w gospodarstwach poniżej10 haUR wykorzystywano średnio 0,2 szt. ciągnika na gospodarstwo, w grupie 10-30 haUR było to 1,4 ciągnika, 30-100 haUR 2,2 szt., a w gospodarstwach o powierzchni100 haUR i więcej przypadało średnio 3,5 szt. ciągników.

Od 2002 roku zmiany zachodzące w strukturze powierzchni podstawowych upraw oraz postępujący proces modernizacji rolnictwa, wpłynęły m.in. na aktualny stan wyposażenia gospodarstw w maszyny i urządzenia rolnicze. Utrzymująca się wysoka powierzchnia zasiewów zbóż oraz wzrost powierzchni uprawy rzepaku i kukurydzy na ziarno, spowodowały wzrost liczby kombajnów do zbioru tych upraw o 21,3%.  Zmniejszyła się natomiast liczba kombajnów do zbioru buraków o 60,9%, powodem czego był spadek powierzchni upraw buraków cukrowych. Natomiast ilość kombajnów do zbioru ziemniaków, pomimo spadku powierzchni uprawy tej rośliny, wzrosła o 4,4%.

W 2010r. na 100 gospodarstw rolnych przypadało średnio 6,2 szt. kombajnów do zbioru zbóż (4,0 szt. w 2002r.), 0,3 szt. kombajnów do zbioru buraków (0,5 szt. w 2002r.) i 1,4 szt. kombajnów do zbioru ziemniaków (1,0 szt. w 2002r.).

Zużycie nawozów mineralnych w kg na1 haużytków rolnych w dobrej kulturze w woj. lubuskim wyniósł106,1 kgnawozu (w Polsce121,7 kg), co plasuje region na 12 pozycji w kraju. Zużycie nawozów wapniowych plasuje województwo na 9 pozycji przy wykorzystaniu41,7 kgnawozu (w Polsce40,5 kg). Natomiast uzyskane plony w wysokości 35,8 dt/ha ( w Polsce 34,9) daje 8 pozycję w skali kraju.

Powszechny Spis Rolny to również informacje o osobach pracujących w rolnictwie. Wyniki Spisu pokazują, że w 2010r. liczba pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach rolnych w woj. lubuskim wynosiła 32,1 tys. Osób tym zdecydowana większość 87,8 % (w Polsce 96,2%) to pracujący w gospodarstwach indywidualnych jako rodzinna siła robocza.

Zatrudnieni na stałe pracownicy najemni stanowili stosunkowo niewielką ilość osób; 2,0 tys. w gospodarstwach indywidualnych oraz 1,9 tys. w gospodarstwach osób prawnych.

Jednakże udział nakładów pracy w ciągu roku pracowników najemnych stałych w ogólnej liczbie pracujących w gospodarstwach rolnych plasował lubuskie na drugim miejscu w Polsce.

Wykres: Udział nakładów pracy pracowników najemnych stałych w ogólnej liczbie pracujących w gospodarstwach rolnych – województwo lubuskie na tle kraju 2010r.

Mimo niskiego udziału w tworzeniu PKB nie należy marginalizować znaczenia rolnictwa jako gałęzi gospodarki, czy to w skali regionalnej, czy też krajowej. Województwo lubuskie w związku z niezbyt wysokim uprzemysłowieniem oraz z dobrym stanem środowiska i sprzyjającymi warunkami klimatycznymi jest regionem rolniczym. Producenci rolni pomimo przewagi gleb słabszych i średniego zużycia nawozów mineralnych w porównaniu do innych regionów uzyskują plony przewyższające średnią krajową. Rozwój i modernizacja rolnictwa oraz środki płynące z UE m.in. w ramach PROW 2007-2013, powodują coraz większe znaczenie sektora rolno – spożywczego. Dzięki środkom pochodzącym ze sprzedaży produktów rolnych, a także dzięki wsparciu w postaci dopłat i dotacji z UE, rolnictwo obraca dużymi kwotami pieniędzy, które z kolei są motorem dla innych gałęzi gospodarki. Również dzięki wstąpieniu do UE duża ilość osób znalazła zatrudnienie w instytucjach i firmach wspomagająca rolnictwo, oraz świadcząca usługi rolnikom. Dodatkowo na obszarach wiejskich zamieszkuje ok. 38% Lubuszan, którzy w sposób bezpośredni bądź pośredni wpływają na rolnictwo lubuskie. Wobec powyższego należałoby właśnie podkreślać znaczenie rolnictwa i obszarów wiejskich województwa lubuskiego, stawiając je na równi z innymi branżami.

Opracował P. Sas

Opracowanie na podstawie: – danych GUS – danych ARiMR

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestująca w obszary wiejskie Projekt współfinansowany ze środkó Unii Europejskiej w ramach III schematu Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013